Του Κωνσταντίνου Κόντη
«Ήταν όμως εκεί ένα ποτάμι, ένας μεγάλος ποταμός όλο δύναμη, που έμοιαζε με φίδι τεράστιο, που ’χει το κεφάλι του στη θάλασσα, το σώμα του να διασχίζει μιαν αχανή περιοχή και την ουρά του χαμένη στα βάθη της γης. Καθώς κοίταζα το χάρτη, με γοήτευε εκείνο το ποτάμι, όπως ένα φίδι κάποιο πουλί, κάποιο μικρό ανόητο πουλί. […] Το φίδι με είχε καταχτήσει!» (Η καρδιά του Σκότους, σ. 22).
Η πυκνή ζούγκλα φτάνει μέχρι τις όχθες του ποταμού, κρύβοντας ζώα, ανθρώπους, μυστήρια. Οι ήχοι μιας αινιγματικής φύσης φτάνουν ως τα αυτιά του πληρώματος. Οι ναυτικοί-κονκισταδόρες-οπορτουνιστές τρελαίνονται από τον απόκοσμο τόπο γύρω τους, ο οποίος εντείνει την ίδια την φρενιτιώδη, πυρετώδη, αιμοσταγή φιλοδοξία τους, αυτήν που χωρίζει τους κατακτητές από τους κατακτημένους, τους παράφρονες από τους τρελούς, το παραλήρημα από την λογική. Όλοι αυτοί μαζί, σε τέσσερις ταινίες, οι οποίες όμως φαντάζουν σαν μία, θα σαλπάρουν «…όλο και πιο βαθιά, μέσα στην καρδιά του σκότους» (Η Καρδιά του Σκότους, σ. 76).
- Αγκίρε, η Μάστιγα του Θεού (1972) του Werner Herzog
Ο Αγκίρε είναι ένας Ισπανός κονκισταδόρ (και υπαρκτό πρόσωπο) που μαζί με μια ομάδα έχει καταλήξει στην αφιλόξενη ζούγκλα του Αμαζονίου. Μέσα σε μια βοναπαρτική, παραληρηματική κρίση μεγαλομανίας θα αποστατήσει, θα προδώσει και θα σκοτώσει τον αρχηγό του και με μια σχεδία θα τραβήξει για το Ελ Ντοράντο, την μυθική πόλη του χρυσού. Αντί για πλούτο θα αντικρίσει κρυμμένους ιθαγενείς, οι λόγχες των οποίων αποδεκατίζουν το πλήρωμά του, ενώ ο ίδιος βυθίζεται στην τρέλα της ίδιας της φιλοδοξίας του (ή στην φιλοδοξία της ίδιας της τρέλας του).
2. Αποκάλυψη, Τώρα! (1979) του Francis Ford Coppola
«Charlie don’t surf!»
Κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Βιετνάμ, ο λοχαγός Willard (Martin Sheen) θα αναλάβει μια απόρρητη και επικίνδυνη αποστολή: με μια βάρκα να διασχίσει απαρατήρητος τον ποταμό και, φτάνοντας στο τέλος του, να δολοφονήσει τον προδότη συνταγματάρχη Κουρτς (Marlon Brando), ο οποίος έχει αποστατήσει και έχει δημιουργήσει μια άτυπη βάση, όπου στρατιώτες και ιθαγενείς τον λατρεύουν σαν θεό. Στην αποστολή του ο Willard θα αντικρίσει την παράνοια του πολέμου μέσα στην παραληρηματική ζάλη της ζούγκλας.
Πόλεμος, τρέλα, αποικιοκρατία, μεγαλομανία, όλα εμπλέκονται σε αυτό το μεγαλούργημα του Coppola, το οποίο βασίστηκε στην «Καρδιά του Σκότους» του Joseph Conrad και πάτησε γερά πάνω στα χνάρια του Αγκίρε.
3. Φιτζκαράλντο, ο Tυχοδιώκτης του Αμαζονίου (1982) του Werner Herzog
Βασισμένο σε πραγματικά γεγονότα, το Φιτζκαράλντο του Herzog παρουσιάζει την ιστορία ενός βαρόνου, ο οποίος, ένθερμος μουσικόφιλος, σκοπεύει να χτίσει μια όπερα στον Αμαζόνιο, σχέδιο που περιλαμβάνει μέχρι και το σύρσιμο ενός καραβιού στην ξηρά. Η ιστορία ενός Ίκαρου, που αντί να πετάξει στον ουρανό έπλευσε στον ποταμό, ο οποίος θα συνθλιβεί στα ίδια τα μακιαβελικά νερά της υπέρμετρης φιλοδοξίας του, όπως αυτή διαγράφεται εξαιρετικά στο πρόσωπο του Klaus Kinski.
4. Στην αγκαλιά του φιδιού (2015) του Ciro Guerra
Ένας εθνογράφος που δεν μπορεί να ονειρευτεί, το 1909, έχοντας εισχωρήσει βαθιά στον Αμαζόνιο, θα αρρωστήσει βαριά και θα αναζητήσει ένα συγκεκριμένο βότανο που έχει τις ιδιότητες να τον σώσει. Τριάντα χρόνια μετά, ένας βοτανολόγος θα αναζητήσει φαινομενικά το ίδιο φυτό, ενώ στην πραγματικότητα προσπαθεί να μελετήσει τις φυτείες καουτσούκ που θα εκμεταλλευτεί αργότερα η χώρα του. Τα δύο αυτά πρόσωπα συνδέονται με ένα τρίτο: τον ιθαγενή Karamakate, σαμάνο και τελευταίο της φυλής του, οδηγητή των δύο αποικιοκρατών και κάτοχο μιας πλέον χαμένης γνώσης για τα βότανα του Αμαζονίου. Η αναζήτηση στο ποταμίσιο φίδι του Αμαζονίου θα αντηχήσει πολλές συνυποδηλώσεις για την δυτική αποικιοκρατία, για την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, αλλά και θα καταλήξει σε μια ακόμα πιο αποκαλυπτική, διαφωτιστική αλήθεια (που είναι ταυτόχρονα πέρα από το αληθές και το ψευδές), συμπαντικού βεληνεκούς
5. Βαθιά στην Καρδιά του Σκότους: Μια μικρή έκθεση για την τρέλα του ποταμού
«Είμαστε αποκομμένοι από κάθε δυνατότητα να κατανοήσουμε το τι ακριβώς γινόταν γύρω μας! Γλιστρούσαμε πάνω στα νερά σαν φαντάσματα – κατάπληκτοι και λίγο ταραγμένοι ίσως, όπως θα ήταν και κάθε λογικός άνθρωπος μπροστά σε ένα ενθουσιώδες παραληρηματικό ξέσπασμα. Δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε τι συνέβαινε γιατί εμείς είχαμε φτάσει πια πολύ μακριά, στα πέρατα της ζωής, και δεν είχαμε πλέον ενθυμήσεις, γιατί ταξιδεύαμε μέσα στη νύχτα των απαρχών της ανθρωπότητας, των πρώτων αιώνων που είχαν χαθεί για πάντα, δίχως ν’ αφήσουν ίχνη πίσω τους, δίχως ν’ αφήσουν αναμνήσεις…» (Η Καρδιά του Σκότους, σ. 77). Ποια είναι τα κοινά θέματα πού διαπερνούν αυτές τις τέσσερις ταινίες; Το πρώτο φυσικά είναι το πιο περιγραφικό και το πιο προφανές: και τα τέσσερα αυτά κινηματογραφικά δημιουργήματα αποτελούν ένα υδάτινο οδοιπορικό, δηλαδή την πλεύση σε έναν ποταμό προς έναν σκοπό, ο οποίος είναι ομιχλώδης. Ο Αγκίρε ονειρεύεται κυριαρχία και χρυσό, ο Φιτζκαράλντο δόξα, ο λοχαγός Willard την εκπλήρωση μιας στρατιωτικής αποστολής η οποία θολώνει, οι ήρωες στην Αγκαλιά του Φιδιού αναζητούν φαινομενικά μια θεραπεία, ένα βότανο.
Ο ποταμός (σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις ο Αμαζόνιος) θα αποτελέσει το όχημα για αυτές τις επιθυμίες. Όσο όμως οι ήρωες «ρέουν» σε αυτόν, τόσο πιο πολύ χάνονται στην τρέλα. Όχι όμως σε οποιαδήποτε τρέλα, αλλά στην παράνοια που διέπει τις φιλοδοξίες τους. Ο Αγκίρε θα παραληρήσει για κατάκτηση όλου του κόσμου από τη μικρή συμμορία του, αγνοώντας ότι βρίσκεται σε μια ετοιμόρροπη σχεδία. Ο Φιτζκαράλντο θα σύρει ένα καράβι στην ξηρά για την εκπλήρωση των βλέψεών του, ο Marlon Brando θα πιστέψει ότι είναι θεός (και η ερμηνεία του φυσικά αντανακλά την πραγματική έπαρση του ίδιου), στην Αγκαλιά του Φιδιού η θρησκόληπτη αποικιοκρατία θα φτάσει σε παραληρηματικές και φονικές διεξόδους. Αυτές οι φιλοδοξίες φυσικά θα μπλέξουν με μια άλλου είδους τρέλα, αυτή του τόπου, της ζούγκλας, του αγνώστου που βρίσκεται κρυμμένο στις όχθες του ποταμού, είτε αυτό είναι Ιθαγενείς, είτε Βιετκόνγκ: τα κατά τα άλλα ατάραχα νερά αναστατώνονται ξαφνικά από πυροβολισμούς, λόγχες, βρυχηθμούς, βέλη, ήχους, ενώ οι ήρωες των ταινιών μένουν σαστισμένοι απέναντι στο ερεβώδες των δέντρων και της βλάστησης.
Αυτή η τρελή φιλοδοξία ή η φιλόδοξη τρέλα συνδέονται και με μια διαφορετική μεγαλομανία που είναι εμφανής και στις τέσσερις ταινίες: την αποικιοκρατία. Ο Κονκισταδόρ Αγκίρε, ο «εκπολιτιστής» Φιτζκαράλντο, η υποτιθέμενη εκστρατεία των Αμερικανών κατά του «βάρβαρου» κομμουνισμού, η εκμετάλλευση των δέντρων καουτσούκ του Αμαζονίου στην Αγκαλιά του Φιδιού. Πλοία-παράσιτα στον φυσικό ιθαγενή οργανισμό που έρχονται να εγκατασταθούν μέσα του, να τον ξεζουμίσουν, να τον ρημάξουν.
Όπως ειπώθηκε στην αρχή, και οι τέσσερις ταινίες έχουν να κάνουν με ένα πλωτό οδοιπορικό προς έναν προορισμό. Ο προορισμός αυτός όμως, πρόκειται για μια κρυμμένη, αποκαλυπτική γνώση, ένα απόκοσμο («Η φρίκη! Η φρίκη!) μυστικό. Η Αγκαλιά του Φιδιού φτάνει σε ένα ψυχεδελικό ταξίδι στην καρδιά του γαλαξία, ένα άνοιγμα των πυλών της αντίληψης προς το Άπειρο, το Αγκίρε και το Φιτζκαράντο θα αγγίξουν (στο πρόσωπο του Κίνσκι) την ανθρώπινη μεγαλομανία, αυτή που έκανε τον Νίτσε να υπογράφει ως Ναπολέων ή ως Διόνυσος, ο Μπράντο στο «Αποκάλυψη, Τώρα!» θα κοιτάξει μια ακατανίκητη επιθανάτια φρίκη, ενώ ο λοχαγός Willard θα χαθεί και αυτός στην απανθρωπιά του πολέμου, η οποία θα τον αλλάξει για πάντα. Και όλοι αυτοί οι ήρωες μαζί θα πλεύσουν στην αγκαλιά του υδάτινου φιδιού, στην πλωτή αποκάλυψη, στην ερεβώδη ζούγκλα, στην καρδιά του σκότους.
«Η πλοήγηση στον ποταμό ήταν σαν ένα ταξίδι μέσα στον χρόνο, προς τα πίσω, προς την αρχέγονη πραγματικότητα του κόσμου, τότε που η βλάστηση οργίαζε παντού και οι μόνοι βασιλιάδες ήταν τα δέντρα» (Η καρδιά του Σκότους, σ. 73).
Πηγή:
Conrad, J. (1990). Η Καρδιά του Σκότους. Ερατώ [έτος πρωτότυπης έκδοσης 1902].
ΜΠΟΜΠΙΝΑ 